Slaap- en kalmeringsmiddelen / benzodiazepinen: Algemene informatie

Slaap- en kalmeringsmiddelen behoren tot een groep van geneesmiddelen die worden gebruikt om slaapproblemen, angst of spanningen tegen te gaan. Wat betreft chemische structuur gaat het bij slaap- en kalmeringsmiddelen vrijwel altijd om benzodiazepinen. Slaap- en kalmeringsmiddelen verschillen van elkaar in snelheid waarmee ze in het lichaam worden opgenomen en in de duur van het effect. Slaapmiddelen werken meestal kort zodat je er de volgende dag geen last van hebt. Kalmeringsmiddelen hebben een lange werkingsduur.

Enkele bekende middelen zijn:

Slaapmiddelen

Kalmeringsmiddelen

 
Een zeer langwerkend slaapmiddel is bijvoorbeeld is bijvoorbeeld Rohypnol (flunitrazepam). Er zijn middelen die wel 60 tot 100 uur doorwerken. Als je de volgende dag alweer een nieuwe pil neemt ben je dus nooit echt helder en kun je niet meer goed functioneren. Dat dit het dagelijks leven belemmert is duidelijk.

Wat doet het?

Slaap- en kalmeringsmiddelen hebben een dempende ofwel verdovende werking op de hersenactiviteit en het centrale zenuwstelsel. Na inname word je rustig, kalm, ontspannen en slaperig. Angsten en spanningen verminderen. Je spieren verslappen. Je vermogen om je te concentreren wordt minder en er kan geheugenverlies optreden.

GABA

In de hersenen zorgen slaap- en kalmeringsmiddelen ervoor dat het stofje GABA wordt afgescheiden. Hierdoor wordt de overdracht van prikkels van de ene zenuw naar de andere geremd. De hersenactiviteit neemt af. Voor een bepaalde onrustmakende gedachte kan dit bijvoorbeeld betekenen dat deze sluimerend aanwezig blijft en niet echt doordringt. Gevolg is dat je rustig en kalm blijft.

Gebruik

Slaapmiddelen mogen eigenlijk niet langer dan 2 weken, en kalmeringsmiddelen niet langer dan 8 weken, gebruikt worden. Na die periode wordt de werking al minder en bestaat het risico dat je meer gaat nemen. Hierdoor kan verslaving ontstaan. Dat het vaak langer voorgeschreven wordt ligt aan de arts die geen andere oplossing ziet voor de problemen en aan de patiënt die voortdurend om het middel vraagt.

Risico’s

• Bijwerkingen

Bij dagelijks gebruik van kalmeringsmiddelen krijg je last van vervelende bijverschijnselen als: slaperigheid overdag, sufheid, vermoeidheid, gebrek aan concentratie, slappe spieren, geen zin meer in seks, gewichtstoename, dubbel zien en een katerig gevoel bij het wakker worden. Ook zeggen mensen bij stoppen dat de waarneming weer helder wordt en muziek weer mooier klinkt. Blijkbaar legt gebruik een grauwsluier op de waarneming

• Kans op ongelukken

Door vermindering van concentratie, afname van reactiesnelheid en verslappende spieren neemt de kans op valpartijen en ongelukken toe. Vooral oudere mensen vallen vaker. Elk jaar kunnen naar schatting 1000 gebroken heupen toegeschreven worden aan gebruik van benzodiazepinen door ouderen (1). In het verkeer en bij het bedienen van machines kunnen ongelukken gebeuren. In combinatie met alcohol nemen de risico’s sterk toe

• Geheugen

Een ander bekend verschijnsel is, dat dingen die gebeuren niet goed in het geheugen opgeslagen worden. Hierdoor kun je je bepaalde dingen niet meer herinneren.

Ook ben je steeds minder in staat om stress op te vangen of om oplettend te reageren.

• Afhankelijkheid

Van slaap- en kalmeringsmiddelen raak je geestelijk en lichamelijk afhankelijk. Bij geestelijke afhankelijkheid verlang je sterk naar het middel. Bij lichamelijke afhankelijkheid ervaar je dat je steeds meer nodig hebt om het effect te voelen (tolerantieontwikkeling). Ook ervaar je dat je bij stoppen last krijgt van onthoudingsverschijnselen. Onthoudingsverschijnselen zijn: spierpijn, slapeloosheid, angst , transpireren, hoofdpijn, overgevoeligheid voor licht en geluid. De ontwenningsverschijnselen beginnen na 1 tot 5 dagen en kunnen wel een maand aanhouden.

• Problemen worden niet opgelost

Met gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen wordt een symptoom bestreden. De oorzaak van de slaapproblemen of angstklachten lossen door het gebruik niet op. Dit kan voor een korte periode zinvol zijn maar op den duur moet er ook iets aan de oorzaak van het probleem gedaan worden. Probleem is dat gebruikers door langdurig gebruik de problemen steeds slechter het hoofd kunnen bieden. Ze zijn steeds minder in staat om stress op te vangen.

• Gevoelens vervlakken

Bij langdurig gebruik worden gevoelens steeds vlakker. Gevoelens van liefde, blijdschap, kunnen lachen en genieten worden verdoofd. Het leven wordt vlak en kleurloos.

• Alcohol

Alcohol en benzodiazepinen versterken het effect van de benzodiazepinen. Combinatiegebruik is daarom gevaarlijk.

Bron:

1. Zitman, F. e.a. stoppen met chronisch gebruik van benzodiazepinen. Psyfar 2006.

Versie: december 2019

Vroeger werden alcohol, opium en kruiden als slaapmiddelen gebruikt. Aan het begin van de twintigste eeuw werd in laboratoria een nieuw middel gemaakt: barbital, een zogenoemd bariburaat.

Maar barbital en andere barbituraten bleken zeer verslavend en het risico op een dodelijke overdosis was groot. Als met het gebruik ervan werd gestopt, kreeg de gebruiker heftige ontwenningsverschijnselen.

In 1956 werd de werking van benzodiazepines ontdekt. Deze bleken minder gevaarlijk dan barbituraten, maar bleken ook verslavingsproblemen te geven. Vooral de snelwerkende benzodiazepines worden ook in de illegale drugswereld gebruikt vanwege het roeseffect dat ze kunnen veroorzaken.

Versie: december 2019

Benzodiazepinen zijn er in vele soorten. Of een benzodiazepine slaapverwekkend of kalmerend is hangt af van:

1. De dosis (sterkte)
2. Hoe snel het middel werkt
3. Hoelang het middel werkt

Slaapmiddelen worden meestal snel opgenomen en ook weer snel afgebroken. Kalmeringsmiddelen worden veel langzamer opgenomen en werken lang door, soms wel 60 tot 100 uur.

Merknaam en stofnaam

Slaap- en kalmeringsmiddelen zijn bekend onder hun merknaam en stofnaam.

Enkele bekende slaapmiddelen zijn:

Enkele bekende kalmeringsmiddelen zijn:

Versie: december 2019

Rohypnol® is de merknaam van een sterk slaapmiddel met de werkzame stof flunitrazepam. Als slaapmiddel wordt het middel vrijwel niet meer voorgeschreven. Rohypnol (rode knol) werd door druggebruikers ook wel gebruikt als drug.

Flunitrazepam valt onder de groep benzodiazepinen waaronder de meeste slaap- en kalmeringsmiddelen vallen zoals diazepam (Valium), temazepam (Normison), oxazepam (Seresta) en alprazolam (Xanax). Benzodiazepinen hebben een spierverslappende, angstverminderende en ontspannende werking.

Voorschrijven flunitrazepam

Flunitrazepam werd voorgeschreven voor ernstige slaapstoornissen die het normale functioneren verstoren of waaronder geleden wordt. Op dit moment wordt het slechts in uitzonderingsgevallen voorgeschreven. Vanwege de bijwerkingen wordt altijd de voorkeur gegeven aan andere slaapmiddelen.

Wat doet het?

Benzodiazepinen versterken de remmende werking van de neurotransmitter GABA. Neurotransmitters zijn stofjes in de hersenen die een rol spelen bij de prikkeloverdracht. Door de remmende werking van GABA te versterken wordt de prikkeloverdracht in verschillende hersenonderdelen extra geremd. Flunitrazepam wordt snel opgenomen en begint al na 10 à 20 minuten te werken.

Bijwerkingen

De bijwerkingen van flunitrazepam zijn: slaperigheid overdag, spierzwakte, duizeligheid, verwarring, moeheid en dubbelzien. Geheugenverlies kan ook optreden, zeker wanneer het gecombineerd wordt met alcohol. Bij overdosering wordt de ademhaling onderdrukt en kan men in coma geraken.

Verslavingskans

Flunitrazepam is geestelijk en lichamelijk verslavend. Bij het stoppen kan je last krijgen van onthoudingsverschijnselen zoals hoofdpijn, spierpijn, verwardheid, hallucinaties en krampen.

Flunitrazepam als drug

Flunitrazepam werd een tijd gebruikt in de harddrugsscene, waar men de ‘rooie knol’ niet als slaapmiddel maar als roesmiddel gebruikte. Men probeerde na inname wakker te blijven en in een soort droomtoestand te komen. Gebruikers voelden zich verdoofd maar merkten ook dat zij zich na afloop niet meer konden herinneren wat er gebeurd was. Voor artsen is het verslavingsrisico een reden om flunitrazepam niet meer voor te schrijven.

Overige risico’s

Flunitrazepam kan in combinatie met alcohol of drugs levensgevaarlijk zijn, en tot zelfoverschatting, agressie, ontremming, totaal geheugenverlies en tot overdosis leiden. Sommige psychiaters menen dat bepaalde geweldsdelicten aan misbruik van dit middel te wijten waren.

De wet

Het middel valt onder de Opiumwet. Voor artsen en apothekers betekent dit dat er veel administratieve handelingen aan het voorschrijven zijn verbonden en er een strenge controle is.

Versie: juni 2020

Slaap- en kalmeringsmiddelen worden door artsen voorgeschreven voor slaapproblemen en spanningsklachten. Zij worden meestal in pilvorm verstrekt en geslikt.

Gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen bestrijdt de klachten tijdelijk maar neemt de oorzaak niet weg. Gebruik zou daarom tijdelijk moeten zijn. Nogal wat mensen vragen voortdurend om herhalingsrecepten. Zij lopen daarmee het risico dat ze aan de oplossing van hun problemen niet toekomen, grotere dosissen nemen en geleidelijk aan verslaafd raken.

Bij slaapmiddelen beginnen de effecten al na 2 weken af te nemen. Langer slikken heeft dus eigenlijk geen zin. Bij kalmeringsmiddelen beginnen de effecten al na 8 weken af te nemen. Door deze verminderende werking moeten er hogere dosissen genomen worden om het zelfde effect te bereiken, dit verhoogt het risico op verslaving.

Dosering

De dosering en de werkingsduur verschilt heel erg per middel het is dus erg belangrijk om te weten om welk middel het gaat en waarvoor het gebruikt dient te worden. In Tabel 1 vind je voor de meeste benzodiazepines de halveringstijd, de dosis en waarvoor het middel bedoeld is.

Tabel 1:

Versie: december 2019

Laudanum is een wijn waarin opium en kruiden opgelost zijn. De arts Paracelsus (1493-1541) was de uitvinder. Later is zijn recept verbeterd door de Engelse arts Thomas Sydenham. De drank (Laudanum liquidum Sydenhami) bestaat uit 90% Spaanse wijn en 10% opium ( = ongeveer 1% morfine). Verder werden kaneel, kruidnagel en saffraan toegevoegd.

Laudanum gebruik 18e en 19e eeuw

Laudanum werd gebruikt als middel tegen allerlei kwalen. Vanwege de opium werkt het pijnstillend en kalmerend. In de 18e en de 19e was gebruik heel gewoon. Het was vrij verkrijgbaar en goedkoop. Het werd gebruikt als pijnstiller, slaapmiddel en als kalmeringsmiddel. Vergelijkbaar met hoe wij nu aspirine gebruiken (1).

De dichter Baudelaire was een fervent aanhanger van laudanum en de Engelse schrijver Thomas de Quincy schreef er een boek over. Het boek is vertaald in het Nederlands en heet: ‘Bekentenissen van een Engelse opiumeter.’ Laudanum is net als opium behoorlijk verslavend. In grote dosissen is laudanum gevaarlijk.

Verbod

De productie en export van opium werd in 1919 bij de eerste Opiumwet verboden. De tweede Opiumwet, die stamt uit 1928, verbood ook het bezit. Met opium werd ook het laudanumgebruik aan banden gelegd. Nu wordt laudanum niet meer gebruikt.

Bron: Niessink, R. Overige verdovende middelen. In: Drugs en Alcohol. Gebruik, misbruik en verslaving

Versie: januari 2021

Mensen die veel slaap- of kalmeringsmiddelen slikken krijgen last van:

• Onverschilligheid en verlies van interesses
• Hoofdpijn
• Geheugenverlies
• Duizeligheid
• Somberheid
• Slappe en vermoeide spieren
• Verdoving van gevoelens

Niet alleen negatieve gevoelens maar ook positieve gevoelens als blijdschap en genieten raken verdoofd. Het leven wordt vlak en kleurloos. Gebruikers voelen zich duf en leeg.

Versie: december 2019

Het is verstandig om slaap- en kalmeringsmiddelen niet te lang te gebruiken. Raadpleeg altijd jouw huisarts voor advies omtrent slaap- en kalmeringsmiddelen.
Bij dagelijks gebruik van slaapmiddelen beginnen de effecten al na twee weken af te nemen. Bij dagelijks gebruik van kalmeringsmiddelen beginnen de effecten al na 8 weken af te nemen. Het risico bestaat dan dat je meer gaat nemen waardoor verslaving kan ontstaan.

Tips

Mocht gebruik noodzakelijk zijn, houd je dan aan de volgende tips:

• Gebruik een slaapmiddel niet elke dag maar hooguit een of twee keer in de week. Op die manier voorkom je dat je lichaam aan het gebruik went.
• Gebruik slaapmiddelen niet langer dan twee weken.
• Gebruik kalmeringsmiddelen niet langer dan twee maanden.
• Probeer op een andere manier met slaapklachten om te gaan. Zie: Hoe kun je met slaapklachten omgaan?
• Probeer op een andere manier met spanningsklachten om te gaan.
• Vraag niet steeds om een vervolgrecept. Wees daar zuinig mee. Ga terug naar de huisarts om te praten over vervolggebruik. Neem de tijd om te overleggen. Vraag desnoods een dubbel consult aan.
• Gebruik geen slaap- en kalmeringsmiddelen tijdens zwangerschap.
• Lees altijd de bijsluiter. De bijsluiter bevat info over hoe je een middel moet gebruiken.

Versie: december 2019

Allereerst is het belangrijk om niet te snel te denken dat je slecht slaapt. De normale slaapduur varieert van 5 tot 10 uur. Ouderen hebben minder slaap nodig. Het is normaal dat je in het tweede deel van de nacht 2 tot 3 keer wakker wordt. Meestal herinner je je dat niet meer. Herinner je je het wel, dan denk je dat je slecht geslapen hebt. Je hebt pas een slaapprobleem als je er overdag last van hebt en je functioneren erdoor wordt belemmerd.

Mocht je slecht slapen houd je dan aan de volgende tips:

• Ga op vaste tijden naar bed.
• Sta ’s ochtends op een vaste tijd op ook al heb je te weinig geslapen.
• Vermijd dutjes 3 uur voor het slapen gaan.
• Zorg voor het slapen gaan voor ontspanning.
• Eet niet te laat of teveel.
• Drink ’s avonds geen koffie, thee met cafeïne of cola en rook niet.
• Gebruik alcohol niet als slaapmutsje. Alcohol verslechtert de slaap. Dus het beste is om helemaal niet te drinken.
• Zorg voor regelmatige lichaamsbeweging. Dit heeft een goede invloed op stress. Vermijd intensieve lichaamsbeweging vlak voor het slapen gaan.
• Kijk geen TV op de slaapkamer.
• Zorg voor een goed matras en hoofdkussen.
• Draai de wekker om.
• Zoek hulp als je functioneren wordt belemmerd door slaapproblemen.
• Gebruik slaapmedicatie volgens het advies van de arts. Tijdelijk gebruik van slaapmedicatie kan een oplossing zijn, maar voorkom langdurig gebruik.
• Gebruik van cannabis helpt bij het in slaap vallen, maar is geen oplossing op lange termijn.

Versie: januari 2021