Pijnstillers / opioïden: Algemene informatie
Wil je meer weten over pijnstillers / opioïden? Hieronder lees je alle algemene vragen en antwoorden over dit thema. Kan je iets niet vinden? Stel dan je vraag aan een van onze medewerkers via Vraag & Antwoord.
Meer informatie over pijnstillers / opioïden Informatie over andere middelen
Wat zijn pijnstillers?
Pijnstillers zijn middelen die worden gebruikt om pijn te verzachten. Pijn kan op verschillende manieren ingedeeld worden. Zo heb je acute pijn, bijvoorbeeld door het verzwikken van je enkel, of chronische pijn, bijvoorbeeld door zenuwschade.
Er bestaan ook veel verschillende soorten pijn, denk aan: hoofdpijn, spierpijn, zenuwpijn en wondpijn.
Daarnaast kan pijn per oorzaak erg verschillend aanvoelen, zo heb je stekende pijn, brandende pijn, bonkende/kloppende pijn, zeurende pijn, doffe pijn en spastische pijn (bijvoorbeeld kramp).
Door de grote variatie aan pijn en omdat mensen vaak anders reageren op bepaalde middelen zijn er veel verschillende soorten pijnstillers op de markt. De krachtigste soort pijnstillers zijn de opioïden. Deze kunnen voor problemen zorgen, zoals verslaving en overdosering.
Versie: december 2019
Wat is de geschiedenis van pijnstillers?
De mens heeft in zijn complete historie te maken gehad met pijn en leerde al snel de voordelen kennen van het verdoven van de pijn. Sinds we er achter zijn gekomen dat het mogelijk is om pijn te bestrijden hebben we al van alles geprobeerd. En nog steeds zijn we opzoek naar de ideale verdoving. Hieronder vind je een lijstje met verdovingsmiddelen die door de mens zijn gebruikt door de geschiedenis heen.
Bilzekruid
Al vanaf de steentijd werd bilzekruid gebruikt als roesmiddel en als pijnstillend middel. De plant werd op gloeiende kooltjes gelegd, en de rook verzachtte de pijn. Er zitten verschillende stoffen in bilzekruid die een effect hebben op de mens. Zo kon het ook hevige hallucinaties opwekken en bij hoge doseringen leiden tot verlamming en zelfs de dood. Dit kruid had dus behoorlijke risico’s, onder andere vanwege de atropine die het bevat.
Cannabis
Cannabis wordt al door de hele geschiedenis gebruikt vanwege verschillende effecten die het heeft. Een van deze effecten is een pijnstillende werking bij bepaalde typen pijn. Het wordt tegenwoordig ook ingezet bij bijvoorbeeld chronische pijn wanneer andere pijnstillers geen effect hebben, of om de dosering van pijnstillers met meer risico’s te kunnen verlagen.
Opium
Opium is heel lang de meest gebruikte pijnstiller geweest die de mens kende. Het plantenextract werd al in de tijd van de Soemeriërs in het 4e millennium v. Chr. gebruikt. Het was niet alleen pijnstillend maar wekte ook een stevige roes op. De stof maakt je loom en is zeer verslavend.
Wilgenbast
De Griekse arts Hippocrates schreef poeder van wilgenbast voor als middel tegen koorts en pijn. In de 19e eeuw werd een pijnstillend extract uit wilgenbast gewonnen, verdund en gestabiliseerd, en daaruit ontstond in 1899 het geneesmiddel Aspirine. Aspirine was het eerste middel in de categorie NSAID’s. Dit is een type pijnstiller die later vele varianten erbij heeft gekregen als ibuprofen, diclofenac en naproxen,
Alruin
De Griekse arts en botanicus Dioscorides beval aan om de wortel van deze hallucinogene plant in wijn te koken. Het kooksel diende als pijnstiller. Alruin werd gebruikt na een behandeling met een mes of een brandmerking. Ook deze plant is gevaarlijk, onder andere vanwege de atropine die het bevat.
Cocabladeren
Zuid-Amerikaanse indianen kennen de cocaplant als verdovend middel sinds de tijd van de Inca’s. Voor operaties maakten ze een concentraat van de bladeren, dat de patiënt verdoofde. Het kauwen van cocabladeren gaf een plaatselijke verdoving. De bladeren bevatten 1% cocaïne en hebben een licht stimulerende werking.
Morfine
Morfine werd in 1804 voor het eerst in pure vorm uit opium gewonnen door een Duitse apotheker. De stof sloeg snel aan als pijnstiller, bijvoorbeeld tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog van 1861 tot 1865. Meer dan 400.000 troepen kregen de ‘soldatenziekte’: ze raakten verslaafd aan morfine. Toen rond 1850 de injectiespuit werd uitgevonden, kon de verslavende stof rechtstreeks onder de huid worden gespoten.
Uit morfine werd uiteindelijk ook heroïne gemaakt omdat gedacht werd dat dit minder verslavend zou werken, dit bleek echter tegenovergesteld te zijn.
Duitse scheikundigen maakten de stof Hoechst 10820 (methadon) in 1937 bij gebrek aan morfine. Methadon is ook een opiaat net als morfine. Sindsdien zijn er nog vele opioïde varianten bedacht. Andere veelgebruikte morfinomimetica zijn onder andere codeïne, oxycodon, fentanyl, pithidine en tramadol.
Morfine was ook een belangrijk bestanddeel in laudanum, een verdovend en pijnstillend drankje waar ook Spaanse wijn in zit. Het werd met name in de 18 en 19e gebruikt.
Chloroform
Sir James Young Simpson ontdekte de verdovende eigenschap van chloroform. Rond het jaar 1900 werd chloroform gebruikt als verdovingsmiddel bij operaties. Als verdovingsmiddel is chloroform al snel vervangen door ether en lachgas, die grotere therapeutische breedten hebben.
Lachgas
Lachgas (distikstofmonoxide) is een kleurloos zoetgeurend gas en wordt vanaf ongeveer 1845 gebruikt. Bij operaties wordt het gebruikt om de patiënt onder narcose te houden. Het middel wordt dan via de beademing toegediend. Tegenwoordig zijn hiervoor betere middelen waardoor het gebruik voor dit doel afneemt. Tegenwoordig wordt lachgas voornamelijk in de voedingsindustrie gebruikt, bijvoorbeeld in gaspatronen voor slagroomspuiten, en als recreatief roesmiddel.
Ether
Ether (diethyl ether) is een brandbare, kleurloze vloeistof. De damp is explosief. Ether werd tot het midden van de vorige eeuw gebruikt als narcosemiddel. Vanwege bijwerkingen en explosiegevaar wordt het hiervoor bijna niet meer gebruikt.
Paracetamol
Paracetamol werd in 1878 voor het eerst gesynthetiseerd. Vanwege bepaalde bijwerkingen is het een periode uit de gratie geraakt. Sinds de 20e eeuw is het echter weer in opkomst gekomen en sindsdien niet meer weg te denken uit iedereens medicijnkastje.
Narcose
Patiënten kunnen sinds 1972 de stoffen enfluraan en isofluraan inhaleren bij een operatie. Deze stoffen geven een volledige, veilige verdoving. Deze stoffen worden tegenwoordig steeds minder gebruikt vanwege de opkomst van nieuwere stoffen als desfluraan en sevofluraan.
Versie: december 2019
Wat zijn de verschillende soorten en prijzen van pijnstillers?
Paracetamol
Paracetamol is het meest gebruikte pijnstillende en koortsverlagende middel ter wereld. Paracetamol verzacht de pijn, omdat het een inhibitor is van bepaalde vormen van het cyclo-oxygenase (COX), een enzym dat arachidonzuur omzet in prostaglandinen (stimuleren het pijngevoel). Het exacte werkingsmechanisme is echter nog niet opgehelderd. Paracetamol is een relatief veilig geneesmiddel en ook goed bruikbaar bij zwangerschap.
NSAID’s
NSAID’s (Non-steroidal anti-inflammatory drugs) zijn ontstekingsremmende geneesmiddelen die niet behoren tot de groep van de corticosteroïden. Het pijnstillend effect berust op het remmen van de prostaglandinesynthese in het lichaam. De prostaglandinen hebben een functie bij het voelen van pijn, zij stimuleren het pijngevoel. Daarnaast hebben zij echter ook effect op de beschermende werking van het maagslijmvlies. Hierdoor kunnen bij gebruik van NSAID’s maagirritatie of maagbloedingen ontstaan. Aspirine was het eerste medicijn uit deze groep dat ooit ontdekt werd. Veelgebruikte NSAID’s zijn onder meer ibuprofen, diclofenac en naproxen.
COX-2-remmers
Een COX-2-remmer is ook een NSAID pijnstiller, echter deze remt selectief het COX-2 enzym, dat verantwoordelijk is voor ontstekingsreacties en pijn, in tegenstelling tot de traditionele NSAID’s die onspecifiek zowel COX-1 als COX-2 enzymen remmen. Door enkel de COX-2 enzymen te remmen is de kans op een maagzweer aanzienlijk kleiner dan bij deze traditionele NSAID’s. Middelen die op deze wijze werken zijn onder meer celecoxib, rofecoxib (Vioxx®) (dat inmiddels wegens cardiovasculaire bijwerkingen uit de handel is genomen) en etoricoxib (Arcoxia®).
Opioïden
Opioïden zijn pijnstillers gebaseerd op stoffen die afkomstig zijn uit opium. Deze oefenen hun werking uit op opioïdenreceptoren, die voorkomen in de hersenen, ruggenmerg en het perifere zenuwstelsel. Morfine is de meest bekende uit deze groep. Andere veelgebruikte morfinomimetica zijn o.a. codeïne, oxycodon, fentanyl, pethidine en tramadol.
Cannabinoïden
De Cannabinoïden zijn een groep van stoffen die de cannabinoïdereceptoren in hersenen en zenuwen activeren. Dit veroorzaakt onder andere een pijnstillend effect bij de mens. Cannabinoïden kunnen onder meer verkregen worden uit de hennepplant. Deze bevat vele farmacologisch actieve bestanddelen, de meeste daarvan hebben of een pijnstillende of een ontstekingsremmende werking. Er zijn eveneens endocannabinoiden die pijnstillende en ontstekingsremmende eigenschappen hebben, zoals het lichaamseigen molecuul palmitoylethanolamide.
Hoe worden pijnstillers gebruikt?
Pijnstillers kunnen op verschillende manieren worden gebruikt, afhankelijk van het doel en het type pijnstiller. De meeste voorkomende manier is het slikken van een pil. Dit gebeurt bijvoorbeeld met paracetamol, aspirine en opioïden.
Om een snellere werking te bereiken kan er ook voor gekozen worden om het te injecteren. Op deze manier werkt het direct en is er minder van een stof nodig.
Ook bestaan er pleisters die een pijnstiller langzaam vrijgeven, zalfjes die lokaal verdoven, neussprays voor een snelle werking en kan je ook bepaalde pijnstillers inhaleren, bijvoorbeeld voor een narcose.
Versie: december 2019
Wat is Laudanum?
Laudanum is een wijn waarin opium en kruiden opgelost zijn. De arts Paracelsus (1493-1541) was de uitvinder. Later is zijn recept verbeterd door de Engelse arts Thomas Sydenham. De drank (Laudanum liquidum Sydenhami) bestaat uit 90% Spaanse wijn en 10% opium ( = ongeveer 1% morfine). Verder werden kaneel, kruidnagel en saffraan toegevoegd.
Laudanum gebruik 18e en 19e eeuw
Laudanum werd gebruikt als middel tegen allerlei kwalen. Vanwege de opium werkt het pijnstillend en kalmerend. In de 18e en de 19e eeuw was gebruik heel gewoon. Het was vrij verkrijgbaar en goedkoop. Het werd gebruikt als pijnstiller, slaapmiddel en als kalmeringsmiddel. Vergelijkbaar met hoe wij nu aspirine gebruiken (1).
De dichter Baudelaire was een fervent aanhanger van laudanum en de Engelse schrijver Thomas de Quincy schreef er een boek over. Het boek is vertaald in het Nederlands en heet: ‘Bekentenissen van een Engelse opiumeter.’ Laudanum is net als opium behoorlijk verslavend. In grote dosissen is laudanum gevaarlijk.
Verbod
De productie en export van opium werd in 1919 bij de eerste Opiumwet verboden. De tweede Opiumwet, die stamt uit 1928, verbood ook het bezit. Met opium werd ook het laudanumgebruik aan banden gelegd. Nu wordt laudanum niet meer gebruikt.
Bron: Niessink, R. Overige verdovende middelen. In: Drugs en Alcohol. Gebruik, misbruik en verslaving
Versie: januari 2021